O τεχνολογικά και γενετικά αναβαθμισμένος άνθρωπος, οι προσδοκίες για το μέλλον και τα ηθικά διλήμματα

«Θα μπορείς να σερφάρεις στο Ίντερνετ με το μυαλό σου. Να χρησιμοποιείς βιονικούς βραχίονες, βιονικά πόδια και μάτια. Θα ενισχύσεις το οργανικό ανοσοποιητικό σου σύστημα με ένα βιονικό και θα αναθέτεις ολοένα περισσότερες αποφάσεις σε αλγόριθμους, που σε ξέρουν καλύτερα από ό,τι γνωρίζεις τον εαυτό σου».

Σε μια περίοδο που η Covid-19 αλλάζει άρδην τα δεδομένα, με τεράστια τη συμβολή της τεχνολογίας, η παλαιότερη αυτή εκτίμηση του καθηγητή και συγγραφέα Γιουβάλ Νόα Χαράρι εντάσσεται στη μεγάλη συζήτηση για την εξέλιξη του ανθρώπου και τον λεγόμενο «μετανθρωπισμό»: το κίνημα που υποστηρίζει ότι ο Homo Sapiens ήδη μετασχηματίζεται, ενισχύοντας τη διάνοια και τη φυσιολογία του με τεχνολογικά ενθέματα και μέσω της γενετικής, κάτι που δεν αποκλείεται να γίνει πολύ μαζικότερο στις επόμενες δεκαετίες.

Ήδη, το biohacking -η προσπάθεια βελτίωσης φυσικών και γνωστικών επιδόσεων του ατόμου με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας- είναι γεγονός σε χώρες όπως οι ΗΠΑ, ενώ η αναζήτηση της φράσης «biohacking companies» (εταιρείες βιολογικού χάκινγκ) στο Google «επιστρέφει» 2.130.000 αποτελέσματα. Mάλιστα, σε γνωστή ιστοσελίδα επιχειρηματικών αγγέλων, υπάρχει λίστα 570 επενδυτών, που ενδιαφέρονται να χρηματοδοτήσουν νεοφυείς επιχειρήσεις στον χώρο του biohacking.

O «επαυξημένος» άνθρωπος

Δεν είναι όμως μόνο η βελτιστοποίηση των ανθρώπινων επιδόσεων, που «εμπνέει» τους οπαδούς του μετανθρωπισμού. Μιλούν ακόμα και για κατάργηση του θανάτου. Όχι σύντομα όμως, για αυτό εναποθέτουν τις ελπίδες τους στην κρυογονική, ώστε να δώσουν στην επιστήμη και την τεχνολογία τον χρόνο να πετύχουν την κατάργηση της …ημερομηνίας λήξης.

Μεταξύ άλλων, ο Αμερικανός επιστήμονας και επιχειρηματίας Ray Kurzweil, ο πρωτοπόρος της νανοτεχνολογίας Eric Drexler και ο ιδρυτής της PayPal, Peter Thiel, έχουν κατά καιρούς εκφράσει την επιθυμία διατήρησης των σωμάτων τους …στην ψύξη, ώστε να «ξυπνήσουν» στη νέα αυτή εποχή.

Μέχρι σήμερα, σύμφωνα με τον Guardian, έχουν δημιουργηθεί τέσσερις εγκαταστάσεις κρυογονικής, τρεις στις ΗΠΑ και μία στη Ρωσία. Η μεγαλύτερη είναι η Alcor (Αριζόνα), που μπορεί να φιλοξενήσει μέχρι και 100 «ασθενείς» και έχει χαρακτηριστεί ως «το μέρος όπου φιλοξενούνται τα πτώματα των αισιόδοξων».

Παρότι η τεχνολογική εξέλιξη ήδη βελτιώνει τον άνθρωπο και παρόλο που η επιχειρηματικότητα σπεύδει να επιβιβαστεί στο τρένο του μετανθρωπισμού, προς το παρόν ο «επαυξημένος άνθρωπος» (augmented human) κι η κατάργηση του θανάτου δεν είναι παρά σενάρια.

Το ΑΠΕ-ΜΠΕ συζήτησε αυτά τα σενάρια με τον επικεφαλής της Έδρας της UNESCO για το Μέλλον, δρα Επαμεινώνδα Χριστοφιλόπουλο, αναπληρωτή προέδρου της Ομάδας Στρατηγικών Προβλέψεων και Προοπτικής Διερεύνησης της ελληνικής κυβέρνησης και την καθηγήτρια Σύγχρονης, Νεότερης Φιλοσοφίας και Βιοηθικής, Σταυρούλα Τσινόρεμα, διευθύντρια του Εργαστηρίου Βιοηθικής του Πανεπιστημίου Κρήτης.

Ψάχνοντας στα περιθώρια

«Ο μετανθρωπισμός περιλαμβάνει διάφορες έννοιες, όπως το biohacking -ήδη τάση στην Αμερική, όπου πολλοί άνθρωποι βάζουν μικρά εμφυτεύματα στο σώμα τους, όπως μαγνήτες στα δάχτυλα των χεριών ή εσωτερικά ηχεία- και η κρυοσυντήρηση» λέει ο δρ Χριστοφιλόπουλος και προσθέτει: «Για να αρχίσεις να βλέπεις τις τάσεις του μέλλοντος, που σήμερα είναι “στην πολλή αρχή”, χρειάζεται να ψάξεις στα περιθώρια. Στα περιθώρια της επιστήμης, της τέχνης, της μόδας, στην υποκουλτούρα. Το mainstream (η κυρίαρχη τάση) βρίσκεται μπροστά σου, ενώ το καινούργιο αρχίζει περιφερειακά. Φαίνεται λοιπόν πως, περιφερειακά, αυτό είναι κάτι που άρχισε να συμβαίνει. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των μελλοντολόγων, σε μερικές δεκαετίες δεν αποκλείεται να έχουμε τον “επαυξημένο άνθρωπο”, με τεχνολογικά εμφυτεύματα, εξωσκελετούς που τον βοηθούν να καταφέρνει πράγματα πολύ πάνω από τις βιολογικές του δυνατότητες και ψηφιακά γυαλιά με κάθε είδους πληροφορίες» σημειώνει, παραθέτοντας -μεταξύ άλλων- το παράδειγμα του «Magic Leap» ενός φορετού (wearable) χωρικού υπολογιστή, που συγχωνεύει φυσικό και ψηφιακό κόσμο.

Το μειονέκτημα του «απλού» ανθρώπου

Τι μπορεί να σημαίνει όλο αυτό για την ίση πρόσβαση των ανθρώπων σε ευκαιρίες; «Είναι βέβαιο ότι αν όλο αυτό γίνει mainstream, το να μείνεις “απλός” άνθρωπος σημαίνει πως θα μειονεκτείς σε σχέση με τον αναβαθμισμένο, με επίπτωση στη δουλειά σου, τη δημιουργικότητά σου και τον ίδιο τον τρόπο που αντιλαμβάνεσαι τον εαυτό σου. Χρειάζονται προφανώς ασφαλιστικές δικλείδες, αλλά όποιους κανόνες και να βάλεις, πάντα θα έρχονται εκ των υστέρων, γιατί η τεχνολογία προχωράει ταχύτατα και, κανονιστικά, δεν μπορείς να αποκλείσεις εκ προοιμίου μεγάλες δυνατότητες, όπως, π.χ., το να βοηθήσεις με έναν εξωσκελετό χιλιάδες ανθρώπους που είναι καθηλωμένοι σε αναπηρικό αμαξίδιο. Οι κυβερνήσεις δεν έχουν τις αναγκαίες δομές, ώστε να δρουν προληπτικά σε τέτοια θέματα, αλλά είναι απαραίτητο να δημιουργούν ασφαλιστικές δικλείδες».

Πόσο πιθανό είναι να δούμε όντως μια κοινωνία με αναβαθμισμένους ανθρώπους; «Προφανώς όλα αυτά είναι σενάρια και για αυτό όλα είναι υπό αίρεση. Επιπλέον, στον δρόμο της τεχνολογίας και της καινοτομίας οι αστάθμητοι παράγοντες είναι πολλοί. Δεν μπορείς να προβλέψεις το μέλλον με γραμμικό τρόπο» λέει, ξεκαθαρίζοντας πως δεν υπάρχει ρητή απάντηση στο ερώτημα.

Χειραγωγώντας την ανθρώπινη φύση ερήμην του χειραγωγηθέντος

Ο άνθρωπος ανέκαθεν βελτίωνε τον εαυτό του με τη βοήθεια της επιστήμης και της τεχνολογίας. Ακόμα και τα γυαλιά μυωπίας είναι μια τέτοια βελτίωση. Γιατί λοιπόν η περαιτέρω βελτίωσή του αποτελεί σήμερα κοινωνικό και ηθικό θέμα; Όπως εξηγεί στο ΑΠΕ-ΜΠΕ η διευθύντρια του Εργαστηρίου Βιοηθικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Σταυρούλα Τσινόρεμα, η διαφορά είναι ότι πλέον έχουμε τη δυνατότητα να χειραγωγήσουμε γενετικά την ανθρώπινη φύση, να παρέμβουμε στο ανθρώπινο γονιδίωμα και να το τροποποιήσουμε οριστικά και αμετάκλητα. Το ηθικό ερώτημα είναι, λέει, κατά πόσον αυτό είναι θεμιτό, πέραν της επέμβασης για θεραπευτικούς σκοπούς, δηλαδή για την πρόληψη σοβαρών γενετικών παθήσεων.

«Αυτός στου οποίου το γονιδίωμα θα έχουμε παρέμβει, δεν μπορεί να αλλάξει αυτό που εμείς έχουμε τροποποιήσει πριν από τη γέννησή του. Μέχρι σήμερα διάφορες παρεμβάσεις στην ανθρώπινη φύση είναι δυνητικά αναστρέψιμες, η γενετική δεν θα είναι. Φυσικά, εν πολλοίς, οι βελτιωτικές γενετικές επεμβάσεις είναι απλώς σενάρια. Σενάρια που χρειαζόμαστε όμως, για να στοχαστούμε το ηθικό όριο στον τρόπο που πράττουμε σήμερα» υπογραμμίζει.

Η ελευθερία υπό όρους ισότητας, οι άνθρωποι-εργαλεία κι η απώλεια της ηθικής ευθύνης

Κι αν αυτά τα σενάρια επαληθεύονταν και ζούσαμε σε μια κοινωνία, στην οποία κάποιοι θα είχαν γενετικά ή μηχανικά χειραγωγηθεί; «Τότε θα ετίθετο σε κίνδυνο η βασική και θεμελιώδης αρχή μέσω της οποίας θέλουμε να αυτοκατανοούμε τις μεταξύ μας σχέσεις: η ελευθερία υπό όρους ισότητας. Θα υπήρχαν άνθρωποι εργαλειακά τροποποιημένοι από άλλους, π.χ., για μεγαλύτερη μυική δύναμη ή αναβαθμισμένη ικανότητα επίλυσης μαθηματικών προβλημάτων. Αυτό θα απειλούσε βασικές αρχές μιας ελεύθερης, δίκαιης, δημοκρατικής κοινωνικής συμβίωσης. Μια τεράστια δυναμική ώθηση σε αυτήν τη συζήτηση έρχεται από τη συνάντηση της βιοϊατρικής με την τεχνητή νοημοσύνη και τη ρομποτική. Μέσω αυτών έχουμε τη δυνατότητα παρέμβασης και μετά τη γέννηση του ανθρώπου, πχ, με τσιπ στον εγκέφαλο ή ενθέματα, που, για ορισμένους, θα μπορούσαν να ρυθμίζουν ακόμα και την ηθική συμπεριφορά, ώστε ο άνθρωπος να δρα πάντα με ηθικό, κοινωνικά αποδεκτό τρόπο. Τότε όμως θα χάναμε το υπόβαθρο της ηθικής μας ευθύνης, του να ασκούμε την ελευθερία μας και να αναλαμβάνουμε την ευθύνη για αυτήν. Από μια κοινωνία ανθρώπων, που νοούνται ως ελεύθεροι και ίσοι, άρα υπεύθυνοι ο ένας απέναντι στον άλλον, θα περνούσαμε σε μια κοινωνία “κοινωνικών αυτόματων”, πλήρως εργαλειοποιημένων όντων» εξηγεί.

Δημοσιότητα, λογοδοσία, βιομηχανική κατασκοπεία

Ποιες θα ήταν οι ασφαλιστικές δικλείδες; «Το άπλετο φως της δημοσιότητας ως προς τις επιστημονικές εξελίξεις και την έρευνα, και η δημόσια λογοδοσία των επιστημονικών φορέων απέναντι στην κοινωνία. Η ανθρώπινη πράξη -κι επομένως η επιστημονική πράξη- είναι σαν τον Ιανό. Κάθε χρήση φέρει μέσα της την κατάχρηση. Χρειάζεται λοιπόν να εμποδιστεί η κατάχρηση, μέσα από την άπλετη δημοσιότητα και την υπεύθυνη, δημόσια λογοδοσία. Πρωτίστως, οι χρηματοδοτικές πηγές της έρευνας δεν πρέπει ποτέ να είναι κρυφές, ενώ η δημοκρατική Πολιτεία οφείλει να ελέγχει τους θεσμούς της επιστήμης με τρόπο που να συμβάλλει στο κοινό αγαθό και να εξασφαλίζει την εμπιστοσύνη των πολιτών» λέει.

Πόσο πρόθυμες, όμως, θα ήταν να αποκαλύψουν την έρευνά τους μεγάλες επιχειρήσεις, που επενδύουν δισεκατομμύρια σε αυτή και είναι λογικό να φοβούνται τη βιομηχανική κατασκοπεία; «Ευλόγως η επιχείρηση μπορεί να έχει θεμιτό συμφέρον. Εδώ χρειάζεται οριοθέτηση ως προς το πού τελειώνει η αξίωση της δημοσιότητας και πού αρχίζει το θεμιτό συμφέρον τού να μην μοιράζεται ερευνητικά δεδομένα. Το θεμιτό συμφέρον πρέπει να προστατεύεται. Χρειάζεται λοιπόν να εξετάσουμε τρόπους, ώστε να εναρμονίζονται και να συν-ισχύουν το θεμιτό συμφέρον με τις αρχές της διαφάνειας και της λογοδοσίας. Στο σημείο αυτό μπορούν να συμβάλουν τόσο η νομική επιστήμη, όσο και η ηθική φιλοσοφία και η βιοηθική, καθώς η ηθική και το δίκαιο συνδέονται, και το δίκαιο αποτελεί και καταστάλαγμα ηθικών προβληματισμών» υπογραμμίζει.

Δεν μπορούμε να καταργήσουμε τον θάνατο

Οι οπαδοί του μετανθρωπισμού ευαγγελίζονται και κατάργηση του θανάτου. Αν ο φόβος του θανάτου καταργηθεί, πώς θα επηρεαστούν κοινωνίες, φιλοσοφία, θρησκείες, ιδεολογίες και ο ίδιος ο τρόπος που ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον εαυτό του; «Όσα ουτοπικά ιδεώδη αυτοτελείωσης και να συλλάβει ο ανθρώπινος νους, το φυσικό όριο του ανθρώπου είναι ο θάνατος. Καταφέρνουμε να τον καθυστερούμε, αλλά όσο και να παρεμβαίνουμε μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας στην επιμήκυνση του ορίου της ανθρώπινης ζωής, δεν θα μπορέσουμε ποτέ να το καταργήσουμε. Το καλύτερο που έχουμε να κάνουμε είναι να αποδεχτούμε το τέλος της φυσικής μας ζωής ως τρόπο ένταξης του εαυτού μας στον κόσμο. Να μην περιμένουμε από έναν επιστήμονα ή τεχνολόγο να καταργήσει το φυσικό αυτό όριο, γιατί στο τέλος, αντί για την κατάργηση του θανάτου, μπορεί να οδηγηθούμε σε πολύ επικίνδυνα πειράματα ευγονικής, που καταστρέφουν, αντί να ενισχύουν το ανθρώπινο ευ ζην » καταλήγει._

Αλεξάνδρα Γούτα

ΠΗΓΗ: ΑΠΕ-ΜΠΕ